Ngay tại thời điểm vừa im tiếng súng, bác sỹ Vũ Văn Cẩn – Cục trưởng Cục Quân y kiêm Trưởng ban Quân y chiến dịch đã nghĩ đến việc phải tiến hành ngay việc tẩy uế chiến trường, ngăn chặn không để tình trạng môi trường bị ô nhiễm, gây dịch bệnh phát sinh và lây nhiễm.
Lúc này, những giao thông hào, những ụ súng, những con đường chằng chịt như mạng nhện đều bị ngập nước, nhầy nhụa bùn đất. Nhưng ghê sợ nhất vẫn là khu địch vừa mới dời đi tối hôm trước. Vùng này vốn là bản Long Nhai của người Thái, nhưng từ đầu tháng 01/1954, địch đuổi hết dân ra ngoài rừng để chiếm đóng, xây dựng Sở chỉ huy của tướng Đờ Ca-xtơ-ri, các kho tàng, nhà thương, trận địa pháo và cứ điểm phòng ngự. Tất cả đều ngập ngụa trong rác rưởi. Nhiều xác lính chết đã bị rữa vẫn còn phơi trên mặt đất, ở ven bờ sông, rải rác quanh các ụ súng, vắt ngang trên hàng rào dây thép gai, sau nhiều ngày bị trương lên nay gặp nước mưa bốc lên mùi hôi thối, nồng nặc, khiến ruồi nhặng kéo về dày đặc. Vỏ đồ hộp chất thành từng đống lớn; ruột bánh mỳ, vỏ khoai tây, cơm thừa bị thiu mốc cùng với rác rưởi khắp các nẻo đường. Có một khu mả mà bộ đội ta gọi là khu “mả Tây”, chôn hàng trăm xác lính địch bốc mùi hôi thối nồng nặc. Tại trung tâm Mường Thanh, tướng Đờ Ca-xtơ-ri cho xây dựng một bệnh viện dã chiến có khả năng thu dung 200 thương binh. Nhưng từ khoảng giữa tháng 4/1954, khi sân bay Mường Thanh bị pháo ta khống chế, nên không một máy bay nào dám hạ cánh. Vì thế, số thương binh nặng ở các hướng dồn về đều bị ứ đọng tại đây, lên tới 1.300 tên nằm thành ba tầng. Máu mủ, nước tiểu, chất thải, phân lỏng, giòi bọ của những tên nằm trên rơi xuống người những tên nằm dưới. Tại các ngách đường hầm cũng có thương binh địch và đủ các loại rác rưởi: bông băng, phân, nước tiểu trộn lẫn bùn đất, cùng các đoạn chi thể bị cắt rời không có chỗ chôn, vô cùng hôi thối…”
Trước đó, từ cuối tháng 4/1954, khi vòng vây của các cánh quân đã xiết chặt quanh sân bay Mường Thanh, bác sỹ Từ Giấy – Trưởng tiểu ban Vệ sinh phòng dịch thuộc Ban Quân y chiến dịch đã đề xuất với bác sỹ Vũ Văn Cẩn về cách dùng vôi bột để khử trùng môi trường. Bộ Chỉ huy chiến dịch đã điều ngay một đại đội dân công do dược sỹ Nguyễn Gác phụ trách, đến khu vực có nhiều núi đá vôi, cách trung tâm Mường Thanh khoảng 30 km để tổ chức khai thác đá, đốn củi, đắp lò nung vôi. Chỉ sau nửa tháng, mẻ vôi đầu tiên đã ra lò. Sau đó, hàng chục tấn vôi bột được chuyển kịp thời về Mường Thanh.
Sáng ngày 08/5/1954, y sỹ Nguyễn Ngọc Thảo - Đội phó Đội Vệ sinh phòng dịch (sau này là Trung tướng, Cục trưởng Cục Quân y) được Ban Quân y chiến dịch giao nhiệm vụ chỉ huy Đội Vệ sinh phòng dịch, phối hợp với các lực lượng công binh và dân công tổ chức ngay việc tẩy uế chiến trường trên một địa bàn rộng chừng 4 - 5 km2, trọng tâm là khu Mường Thanh và Hồng Cúm. Trước đó, nhiều cán bộ của Đội vẫn phục vụ ở các đơn vị chiến đấu. Lúc này chỉ còn một số cán bộ đang có mặt ở các đơn vị bao vây khu trung tâm Mường Thanh. Đội phó Nguyễn Ngọc Thảo liền triệu tập ngay các quân y sỹ Ngô Xuân Thiêm, Nguyễn Văn Nhẽ, Vũ Dũng Minh, Đặng Đinh Ngọc, Vũ Văn Sính, Lê Họa, Vũ Huy Thành và Trần Bằng, phổ biến nhiệm vụ tối khẩn cấp. Sau đó, ông và y sỹ Nguyễn Văn Nhẽ vào trung tâm Mường Thanh để tìm hiểu tình hình thực tế chiến trường. Sau khi nắm sơ bộ tình hình ở mỗi khu vực, y sỹ Nguyễn Ngọc Thảo chia Đội tẩy uế chiến trường thành hai tổ. Ông trực tiếp phụ trách một tổ làm nhiệm vụ tẩy uế ở khu vực Mường Thanh. Y sỹ Nguyễn Văn Nhẽ phụ trách một tổ tẩy uế ở khu vực Hồng Cúm. Mỗi tổ được tăng cường một đại đội bộ binh, một trung đội công binh và 100 nam dân công có sức khỏe tốt. Nhiệm vụ của hai tổ là dùng vôi bột khử trùng, tẩy uế môi trường; chôn xác lính địch, súc vật chết; đưa các liệt sỹ của ta chưa kịp chuyển ra ngoài sau các trận đánh về chôn cất ở nơi quy định; chôn lấp các hố tiêu, hố rác, khơi thông cống rãnh và diệt ruồi nhặng. Để khắc phục cảm giác ghê sợ vì mùi tanh tưởi, y sỹ Nguyễn Ngọc Thảo đề nghị Ban Quân y chiến dịch cho sử dụng súng phun lửa thu được của địch để diệt ruồi nhặng và đốt cháy rác rưởi, cỏ cây. Sau hai ngày vừa làm vừa rút kinh nghiệm, mỗi tổ lại được chia thành 5 nhóm. Mỗi nhóm có 4 cán bộ gồm: quân y, công binh, cán bộ phụ trách dân công và cán bộ quân chính. Mỗi nhóm đều có các chiến sỹ công binh đi trước tháo gỡ bom mìn, làm nhiệm vụ mở đường. Từng đội viên được cấp phát băng bịt miệng, xà phòng và chai nước thơm chiến lợi phẩm. Thuốc khử trùng và bình phun thuốc khử trùng do quân dược mặt trận cấp kịp thời như Chloramin, Crezid… Công việc khử trùng hằng ngày đều do các đội viên, kể cả y sỹ Nguyễn Ngọc Thảo, y sỹ Nguyễn Văn Nhẽ thực hiện bằng tay, không có trang bị bảo vệ, từ việc san lấp hố tiêu, phân, rác rưởi các loại, chôn xác chết, phun thuốc khử trùng… Tổ khử trùng (có chiến sỹ công binh đi trước để trinh sát, dò gỡ mìn tạo ra những lối đi an toàn), vẽ sơ đồ, đánh dấu, cắm mốc và ghi những việc cần phải làm tại chỗ. Sau đó dân công và bộ đội làm theo sự hướng dẫn của cán bộ vệ sinh phòng dịch.
Bằng sự nỗ lực và cố gắng vượt bậc, bằng tinh thần quả cảm, không sợ khó khăn, gian khổ và nguy hiểm đến tính mạng, chỉ trong 7 ngày, Đội tẩy uế chiến trường đã lấp được 318 hố rác, 213 hố bông băng, 45 hố phân lớn của lính Pháp, chôn 204 xác lính địch; khử trùng và lấp các hố chôn xác địch còn lộ thiên. Hàng chục liệt sỹ của ta được chuyển ra ngoài, đưa về chôn cất tại khu tập trung ở chân đồi A1, hoàn thành xuất sắc công tác phòng dịch, tạo được môi trường an toàn, sạch sẽ để nhân dân địa phương trở lại bản cũ, bắt tay ngay vào sản xuất, xây dựng cuộc sống mới¨.
Nguyễn Ngọc Bích - Hoàng Trọng Quang